ماجرای مهاجرت تلخ پزشکان از شنیده‌ها تا واقعیت
تاریخ انتشار: ۱ شهریور ۱۴۰۲ | کد خبر: ۳۸۵۳۰۲۹۳
به گزارش خبرنگار سلامت خبرگزاری فارس، ابراهیم نوری گوشکی متخصص پزشک خانواده، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به مناسبت روز پزشک در یادداشتی نوشت: مهاجرت افراد از کشورهای جهان سوم یا در حال توسعه به کشورهای پیشرفته و توسعه یافته امری معمول و جاری است و هر ساله آمارهای مختلفی از تعداد، جنسیت یا سن مهاجران منتشر می‌شود.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
به تعبیری دیگر، بین مهاجرت و مهاجرت نخبگان نسبت منطقی عموم و خصوص مطلق وجود دارد، بدین معنا که مهاجرت مفهومی عام است که مهاجرت نخبگـان یکـی از اشـکال آن است. مهاجرت نخبگان به معنای انتقال همیشگی سرمایه انسانی از کشورهای در حال توسعه به کشورهای توسعه یافته اســت(۲۰۱۳، Moon & Lee.) بر اســاس نظریاتی از جمله نظریه مهاجرت ژن‌ها، در مهاجرت نه تنها نخبگان کشـور که ثروت ملی به شـمار می‌روند از دسـت می‌روند، بلکه پس از گذشـت قرن‌ها از نظر ژنتیکی کشورهای نخبه‌پذیر به جوامع نخبه تبدیل خواهند شد و درصد ژن‌های هو شمند آنها به شکل گسترده‌ای افزایش می‌یابد و لذا، در زمینه تولید علم، فن و فناوری همچنان پیشتاز خواهند بود.
درنتیجه، کشـور‌های نخبه گریز (مبدأ) روز به روز فقیرتر و به دلیل همین فقر، وابسـته‌تر میشـوند و تعادل جهانی با شـدت بیشـتری به هم می‌خورد. لذا مهاجرت نخبگان آسیب‌های فراوانی را به کشور وارد می‌کند و علاوه بر ایجاد خلأ و نبود نیروی متخصص، ماهر و اخلال در نظام شایسته سالاری در مدیریت کشور، زمینۀ بهره‌برداری و خوشه چینی کشورهای میزبان را از ماحصل آموزش و تعلیم این نخبگان فراهم می‌سازد. قدمت مهاجرت نخبگان از کشور ایران سابقۀ بیش از چهل سال دارد و میزان آن به حدی رسیده که ایران را در زمره سه کشور دارای بالاترین میزان فرار مغزها در جهان قرار داده است.
در حالیکه در سال ۹۷ تمایل به مهاجرت در پزشکان، ماما‌ها و پرستاران ایرانی کمتر از ۶۰ درصد و از سایر گروه‌ها کمتر بوده است. به نظرمی‌رسد با روند کاهش درآمد پزشکان و کاهش احساس قدردانی و پاداش( که پزشکان از سوی دولت انتظار دارند) طی سال‌های اخیر، تمایل به مهاجرت پزشکان در سال ۱۴۰۲ روند افزایشی داشته باشد، این درحالی است که امکان مهاجرت پزشکان چه از نظر مالی و چه از نظر پذیرش نسبت به سایر گروه‌ها بالاتر است. در حال حاضر پدیده مهاجرت نخبگان و شاخص‌های توسعه یافتگی علمی کشور، وضعیت متعارضی را نشان می‌دهد. از یک سو، کشور شاهد توده‌ای شدن آموزش عالی و دستیابی خیل عظیمی از جامعه جوان به مدارک دانشگاهی است، ولی آن سوی ماجرا رتبه بالای ایران در فرار مغزهاسـت. همراهی این دو پدیده تقارنی را نشــان می‌دهد که به نوعی با برونگرایی اجتماعی پیوند خورده اســـت. برونگرایی اجتماعی؛ یعنی رفتن به دنبال دانش برای خروج از کشور، به عبارت دیگر، به جای آنکه تحصـیلات افراد را به جامعه پیوند دهد، فرد را از جامعه جدا می‌کند.
طبق آمارهای سازمان نظام پزشکی کشور، بیش از ۱۴۰ هزار پزشک اعم از عمومی، متخصص و فوق تخصص در کشور تحصیل کردند که با توجه به جمعیت بیش از ۸۵ میلیونی ایران، معادل سرانه پزشک به ازای هر هزار نفر ۴.۱ نفر خواهد شد. بر اساس آمارهای جهانی، متو سط سرانه پزشک در هر کشور باید ۳.۵ پزشک به ازای هزار نفر جمعیت با شد، ولی عوامل مرتبط با دافعه و جاذبه موجب شده است تا پزشکان برای کار در کشـور انگیزه لازم را نداشـته باشـند و در کشـور‌های دیگر مانند کانادا، آمریکا و کشـور‌های اروپایی خدمات ارائه دهند و حتّی در شرایط امروزی، به تازگی کشورهای اطراف مانند ترکیه نیز در حال جذب پز شکان ایرانی هستند.
بر طبق گزارش رصدخانه مهاجرت ایران در پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف رتبه‌بندی و جایگاه ایران در شاخص‌های سه‌گانه مهاجرت عبارتند از:
شاخص خالص مهاجرت بالقوه PNMI۱: برابر با ۱۶ درصد، شاخص جذب استعداد BRAIN ۲: برابر با ۲۷ درصد و شاخص مهاجرت جوانان YOUTH۳: برابر با ۱۹ درصد بوده است. یعنی در صورت حذف محدودیت‌ها، جمعیت کشور ۱۶ درصد، جمعیت تحصیل کرده‌ها ۲۷ درصد و جمعیت جوانان ۱۹ درصد کاهش پیدا می‌کند. این داده‌های اطلاعاتی مربوط به سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ است.
دبیر کل سازمان ملل درخصوص مهاجرت چنین عنوان کرده است: «مهاجرت برای دستیابی به کرامت انسانی، امنیت و آینده‌ای بهتر است. برای دستیابی به توسعه پایدار اهداف توسعه هزاره، به درک بهتری از مهاجرت و مفاهیم کلیدی مثل بهداشـت، آموزش، جنسـیت و کار نیاز داریم (Oneil Tam، Fleury، Anjali &Foresti، Marta، ۲۰۱۶: P: ۳). طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی (WHO)، عوامل اجتماعی تعیین‌کننده سلامت شرایطی است که افراد در آن متولد می‌شوند، رشد می‌کنند، کار می‌کنند، زندگی می‌کنند و پیر می‌شوند و مجموعه وسیعی از نیرو‌ها و سیستم‌هایی که شرایط زندگی روزمره را تشکیل می‌دهند. این شرایط توسط اقدامات دولت‌ها برای سیاست‌های اقتصادی، برنامه‌های توسعه، هنجار‌ها و سیاست‌های اجتماعی و نظام‌های سیاسی تعیین می‌شود. ایجاد ثبات اجتماعی، اشتغال و رفاه بهتر برای همه مدینه فاضله تمام کشورهای درحال توسعه است.
لذا فرار مغزها پدیده‌ای است که به مرور زمان در دهه اخیر روند صعودی را طی کرده است که در ادبیات سیاسی، نماد فرار مغزها توسط مهاجرت پزشکان نشان داده می‌شود. برای کشور مقصد، مهاجرت پزشکان مزیت‌هایی دارد، در حالی که کشور مبدأ افراد ماهر و بعضاً آموزش دیده خودرا از دست می‌دهد و کشور مقصد بدون هزینه دارای جمعیت جوان و با استعداد می‌گردد.
این روند هم در کارایی نظام سلامت (کمبود شدید اشتغال) و هم در کیفیت خدمات نظام سلامت کشور مبدا و مقصد منعکس می‌گردد(تئوری فشار- کشش). مطالعات متعدد نشان داده است که برآیند دو نیروی فشار در کشور مبدا و کشش در کشور مقصد مهمترین تعیین‌کننده‌های مهاجرت پزشکان هستند. به طور گسترده گزارش شده است که عوامل فشار معمولاً نقش بسیار بیشتری در تصمیم پزشکان برای خروج از کشور مبدا دارند، تا عوامل کششی در کشور میزبان.
از جمله نیروهای فشار می‌توان به مواردی مانند وضعیت اسفبار اقتصادی- جنگ- بیماری در شرایط حاد اشاره کرد که برای تمامی احاد جامعه اتفاق می‌افتد و پزشکان نیز از این دایره مستثنی نیستند. جنگ اوکراین در سال ۲۰۲۲، ورشکستگی اقتصادی ونزوئلا در سال ۲۰۱۵ (که با افزایش ۸۰۰۰ درصدی منجر به مهاجرت ۲۴ هزار نفر پزشک در یک دوره دوساله گردید)، افزایش همه‌گیری HIV، که منجر به مهاجرت گسترده پزشکان در سال‌های بین ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۴ ازکشور‌های جنوب صحرای آفریقا گردید (حتی دامن آفریقای جنوبی بعنوان کشور نسبتاً توسعه یافته را گرفت).
گرچه عوامل ذکر شده بالا در شرایط مزمن هم وجود دارد اما ارتباط مهاجرت پزشکان با عوامل فشار کشور مبدا مخصوصاً در کشورهای درحال توسعه متفاوت می‌گردد. مطالعات متعددی نشان داده است که ارتباط محکمی بین عوامل فرهنگی اجتماعی و مهاجرت پزشکان وجود دارد.
طبقه اجتماعی پزشکان به عنوان قشر متوسط به بالا که دارای موقعیت اجتماعی بسیار بالایی در بین آحاد جامعه هستند انتظاراتی را در ذهن پزشکان بوجود می‌آورد که شرایط فشار اجتماعی در کشور مبدا را حتی با درآمد بالا برنمی تابد. لذا اگر پزشکان برای کاری که انجام می‌دهند احساس قدردانی و پاداش داشته باشند و اگر خود و خانواده‌شان احساس امنیت کنند، در یک کشور کم درآمد خواهند ماند.
اما در مورد عوامل کشش در کشور مقصد مطالعه‌ای وجود دارد که در سال ۱۹۷۲ در آمریکا صورت گرفته و داده‌های انجمن پزشکی آمریکا در مورد پزشکان ایرانی شاغل در ایالات متحده که به ایران بازگشته‌اند نشان می‌دهد که کمتر از یک سوم از ۲۰۶۶ پزشک ایرانی که در ایالات متحده در ۱۹۷۲ مشغول به ادامه تحصیل تخصصی خود بودند، به ایران بازگشته‌اند. در مورد دلایل مهاجرت به عنوان نیروی کشش در کشور مقصد می‌توان به کیفیت بهتر آموزش و شیوه زندگی بهتر در خارج از کشور اشاره کرد. چرا که اولاً کیفیت آموزشی در کشور مبدا راضی‌کننده نیست و ثانیاً شرایط و امکانات مورد نیاز در رشته تخصصی در کشور مبدا وجود ندارد در نتیجه، پزشکان، هر چقدر هم که میهن پرست باشند، برای رفع عطش همیشگی دانش اندوزی مجبور به مهاجرت دائمی می‌شوند. علاوه بر این، «رونق» اخیر کانال‌های تلویزیونی، رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی موجی از تغییر در ذهنیت توده‌ها به وجود آورده است، به طوری که افراد بیشتری اکنون خواهان شیوه‌ای بهتر از زندگی هستند و این موج دامنگیر پزشکان نیز شده است.
حقیقت این است که کشورهای مهاجرپذیری وجود دارند که برای تمام ساعاتی که پزشکان کار می‌کنند نوعی دستمزد در قالب کیفیت زندگی بهتر مهیا می‌کنند. در کشور مقصد دستمزد بالا با کیفیت بالای زندگی توامان وجود دارد(عامل کشش) در حالیکه در کشور مبدا دستمزد پایین با کیفیت پایین زندگی به سبب عدم برخورداری از امکانات تفریحی گردشی و آزادی‌های متعارف (آن چنان که در دولت طالبانی افغانستان و قسمت‌هایی از پاکستان در حال وقوع است) موجبات افزایش فشار گردیده است.
با وجود کمبود پزشک و پرستار در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، اولین انگیزه مهاجرت اغلب به فرصت‌های شغلی بیشتر و بهتر در خارج از کشور(شامل حقوق، شرایط کاری، پیشرفت شغلی وغیره) مرتبط است. تفاوت دستمزد‌ها دربین کشورها نقش مهمی ایفا می‌کند، اما تنها عامل تعیین‌کننده نیست، زیراعوامل دیگری مانند امکان ارائه آینده‌ای بهتر و امن‌تر به فرزندانشان نیز ممکن است تعیین‌کننده باشد.
در واقع اغلب اوقات مهاجرت کارکنان بهداشتی نشانه مشکلاتی است که نظام سلامت و به طور کلی جامعه کشور مبدا با آن مواجه است(تئوری عرضه - تقاضا - تمایل). مطالعات دیگری در تئوری عرضه - تقاضا – تمایل میزان همپوشانی این سه جزء و تأثیر آنها را در میزان مهاجرت پزشکان مورد بررسی قرار داده است.
در این مطالعات میزان تولید پزشکان درکشور مبدا بعنوان "عرضه" و میزان به کارگیری پزشکان مهاجر در کشور مقصد به عنوان "تقاضا" در نظر گرفته شده است و میزان تمایل پزشکان به مهاجرت تحت عنوان "تمایل" یا همان شاخص جذب استعداد BRAIN در یک رویکرد سیستمی مورد ارزیابی قرار گرفته است. در این بررسی نشان داده شد که در کشورهایی که عرضه پزشک تعمدی بالاست مانند هندوستان و پاکستان میزان مهاجرت پزشکان با تقاضای بالای کشورهای مقصد همخوانی دارد و تابعی از میزان تمایل پزشکان نیست به طوریکه ۲۷ درصد پزشکان آموزش دیده در خارج در آمریکا، هندی یا پاکستانی هستند این در حالی است که در کشورهایی که عرضه پزشک با هدف تأمین نیروی مورد نیاز داخل کشور صورت گرفته است کاملاً تابعی از تمایل پزشکان است تا تقاضای کشورهای مقصد. درحال حاضر بیشترین تقاضای پزشک در کشورهای توسعه یافته است.
حفظ پزشکان در مناطق روستایی و دورأفتاده به عنوان یک راهکار کاهش مهاجرت پزشکان:
در بیانیه ۲۰۱۰ سازمان بهداشت جهانی WHO آمده است: برای کاهش مهاجرت در کشورهای مبدا باید حفظ نیروی کار بهداشتی تقویت شود. چنین سیاست‌هایی باید بر مناطق روستایی متمرکزشود، زیرا به نظر می‌رسد بین مهاجر ت داخلی (داخل کشور) و بین‌المللی(خروج از کشور) پیوند وجود دارد. چرا که اکثر مهاجران بین‌المللی از مناطق شهری هستند، درحالیکه شدیدترین کمبود‌ها در مناطق روستایی وجود دارد. برای رفع این نگرانی، WHO از منظر مالی، درکشور‌های کم درآمدی که در موقعیتی نیستند که دستمزد پزشکان را به طور عام بالاترببندند، شیفت منابع از شهر‌ها به سمت روستا‌ها پیشنهاد می‌کند از طرف دیگر بهبود شرایط کار و مدیریت نیروی کار سلامت، ارائه تجهیزات بهتر وتسهیل توسعه حرفه‌ای. افزایش آموزش خانگی کارکنان بهداشت نیز اغلب مورد نیاز است. این سیاست‌ها مستلزم حکمرانی بهتر و تعهدات مالی بلند مدت است که دربسیاری از موارد بدون حمایت جامعه بین‌المللی قابل دستیابی نیست.
وزارت بهداشت به جای انکار، مهاجرت دایره‌ای یا بازگشتی را تسهیل کند.
همکاری در مدیریت مهاجرت همچنین می‌تواند به شکل توافقنامه‌های دوجانبه یا چند جانبه بین کشورها یا مؤسسات بهداشتی باشد. چنین توافقاتی می‌تواند به نفع مهاجرت منطقه‌ای باشد و مهاجرت دایره‌ای یا بازگشتی راتسهیل کند.
در نهایت بهبود در دسترس بودن و مقایسه بین‌المللی آمار مهاجرت برای پرسنل بهداشتی بسیار مهم است تا کشورها سیاست‌های مبتنی بر شواهد راتوسعه دهند. در حالت‌ایده‌آل، مهاجرت بین‌المللی پرسنل بهداشتی باید نظارت شود. در واقع، تعداد کمی از کشورها در حال حاضر در موقعیتی هستند که چنین داده‌هایی را ارائه دهند. لذا شاید راهکار‌هایی برای کاهش تعداد مهاجرت پزشکان وجود داشته باشد از قبیل:
• رفع دغدغه‌های اقتصادی اجتماعی فرهنگی و آموزشی.
• شفافیت در انتشار آمار واقعی نخبگان کشور و سیاستگذاری لازم دراین زمینه.
• ثبات در زمینه قانونگذاری و سیاستگذاری تعرفه‌های پزشکی و نظارت بر حوزه سلامت.
• سیاستگذاری در خصوص کاهش استرس و فشار بالا و امنیت شغلی خصوصاً بر جامعه پزشکان و دستیاران کشور.
• رعایت ساعات استاندارد کار برای پزشکان و جامعه پزشکی با ایجاد تناسب میان توانایی‌های حرفه‌ای و شغلی.
• ایجاد رقابت سالم در صنف پزشکی برای کسب درآمد و جلوگیری از روش‌های غیرحرفه‌ای و خلاف سوگندنامه پزشکی
• کاهش تخصص گرایی و اجرای یکپارچه برنامه پزشکی خانواده و نظام ارجاع همگام با کشورهای توسعه یافته با ایجاد ساختار استاندارد برای ارائه خدمات.
• سیاستگذاری در خصوص رفع نابرابری اجتماعی و بی‌عدالتی شغلی و ارزش علمی در کشور.
• حمایت کافی و نقش حمایتی سازمان نظام پزشکی از جامعه پزشکی کشور.
• نقش حمایتی رسانه‌ها از جامعه پزشکی و پیشگیری از نشر اخبار دلسرد‌کننده.
• ایجاد و تسهیل بستری لازم برای انجام پژوهش‌های علمی نخبگان کشور.
شاخص خالص مهاجرت بالقوه PNMI۱: درصد بزرگسالانی است که مایلند در صورت ایجاد فرصت به طور دائم از کشور نقل مکان کنند.
شاخص جذب استعداد BRAIN ۲: درصد افراد تحصیل کرده (دارای مدرک کارشناسی و بالاتر) که مایلند در صورت ایجاد فرصت به طور دائم از کشور نقل مکان کنند.
شاخص مهاجرت جوانان YOUTH۳: درصد افراد بین ۱۵ تا ۲۹ سال است که مایلند در صورت ایجاد فرصت به طور دائم از کشور نقل مکان کنند.
پایان پیام/
منبع: فارس
کلیدواژه: وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی مهاجرت پزشکان روز پزشک وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی مهاجرت نخبگان مهاجرت پزشکان کشور مقصد کشور مبدا تعیین کننده توسعه یافته بین المللی کشور ها نشان داده حال توسعه سیاست ها
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.farsnews.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «فارس» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۸۵۳۰۲۹۳ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
الگوی مهاجرت دانشمندان در جهان چیست؟ / فاصله جغرافیایی کمتر؛ احتمال انتقال دانش بیشتر
به گزارش خبرنگار علم و فناوری ایسکانیوز؛ دانشمندان و محققان معمولا برای پیشرفت شغلی و تحقیقات خود مبادرت به مهاجرت به کشورهای دیگر می‌کنند. مطالعه روی این جابه‌جایی‌ها در سراسر مرزها کار دشواری است و تا همین اواخر عمدتا در حیطه مطالعات موردی و نظرسنجی بوده است. اما با افزایش داده‌های منتشر شده که به طور غیرمستقیم ردپای دانشمندان را به تصویر می‌کشد، به محققان سیاستگذاری و اطلاع‌رسانی فرصت جدیدی برای ترسیم جابه‌جایی‌های جهانی دانشمندان می‌دهد.
درک جریان جابه‌جایی دانشمندان، ردیابی جایی که آنها آموزش دیده‌اند، کشوری که به آنجا مهاجرت کرده‌اند و ربط آنها به رشته‌ای که در آن فعالیت می‌کنند و نوع دانشگاه تحقیقاتی که در آن استخدام می‌شوند، برای سیاست علم و مهاجرت امری بسیار مهم است.
شواهد 2 دهه گذشته نشان می‌دهد که الگوهای گسترده‌تری پیرامون جهانی شدن در حال تغییر هستند که به طور خاص از نظر اقتصادی، سیاسی و فرهنگی به هم پیوسته هستند، زیرا جریان‌های ایده و جابه‌جایی دانشمندان و کلا مردم نه تنها از کشوری به کشور دیگر، بلکه از قاره‌ای به قاره دیگر اتفاق می‌افتد. با این حال تفاوت‌های اساسی بین نوع جابه‌جایی دانشمندانی که از اروپا به آسیا مهاجرت می‌کنند یا آنهایی که از آسیا به اروپا مهاجرت می‌کنند، وجود دارد. درک این پویایی هم از نظر مطالعات علمی و هم از منظر سیاست علمی مهم است. به عنوان مثال، جابه‌جایی دانشمندان بین مناطق فراملی می‌تواند پیوندها با یک جامعه تحقیقاتی ملی را تا حد زیادی تضعیف کند. این به طور بالقوه اثرات منفی فرار مغزها را رد می‌کند و در عوض می‌تواند انتقال دانش مثبت را تقویت کند، چیزی که برخی از محققان آن را «گردش مغز» نامیده‌اند.
در مقاله‌ای که در ماه اوت 2020 در مجله «ساینس دایرکت» منتشر شده، محققان از داده‌های ORCID استفاده کردند. ارکید یا شناسه آزاد پژوهشگران و نویسندگان/مشارکت‌کنندگان برای شناسایی منحصر به‌فرد دانشمندان و دیگر نویسندگان دانشگاهی است. در واقع، ارکید یک سازمان غیرانتفاعی، برای شناسایی همه کسانی است که در تحقیقات، دانش و نوآوری مشارکت می‌کنند، به صورت یکتا شناسایی می‌شود و بین فعالیت‌های علمی آنها با شناسه‌شان ارتباط برقرار می‌کند. این داده‌ها شامل تحصیلات دانشمندان از جمله مدرک تحصیلی، موسسه اعطا کننده مدرک، تاریخ اعطای مدرک، جزئیات شغلی آنها شامل همه سمت‌های پس از دکتری و همچنین کتاب‌شناختی شامل عناوین انتشارات، تاریخ انتشار و نام مجلات مقالات و کتاب‌هایی است که دانشمندان منتشر می‌کنند. بنابراین، داده‌های ارکید می‌تواند فاکتورهایی چون پیشرفت شغلی را برای ترسیم مشاغل و جابه‌جایی جغرافیایی دانشمندان ارائه دهد. از آنجا که می‌توان نقطه شروع جغرافیایی مشاغل علمی دانشمندان را در زمان شناسایی کرد، می‌توان روندهای جغرافیایی را با وضوح بالاتری نسبت به پایگاه‌های داده سنتی کشف کرد.
محققان این مقاله روی 116 هزار و 400 دانشمندی تمرکز کرده‌اند که دارای مدرک دکتری هستند و بین سال‌های 1980 تا 2010 پس از دریافت مدرک دکتری خود حداقل در یک موسسه علمی استخدام شده‌اند. آنها سپس مهاجرت دانشمندان را به سه دسته کوچ داخلی (یعنی در داخل همان کشوری که تحصیل کرده‌اند)، مهاجرت منطقه‌ای (یعنی به یک کشور در همان منطقه) و مهاجرت جهانی (به یک منطقه یا قاره دیگر) تقسیم کردند.
این رویکرد درک بسیار عمیق‌تری از مهاجرت ارائه می‌کند، زیرا گردش دانشمندان مثلاً فرار مغزها و دستاوردهای مغزها (brain drains and brain gains) نه فقط مهاجرت آنها را در سطح بین‌المللی نشان می‌دهد، بلکه به طور ویژه روابط جغرافیایی، سیاسی یا اجتماعی بین جایی که دانشمندان ترک کرده‌اند و جایی که به عنوان مقصد مهاجرت انتخاب کرده‌اند را نشان می‌دهد.
محققان این مقاله می‌گویند: ما متوجه شدیم که مهاجرت بین کشورها از دهه 1980 نسبت به مهاجرت در داخل کشورها راکد مانده است. با این حال، دانشمندانی که در سطح بین‌المللی حرکت می‌کنند، نه تنها به طور فزاینده‌ای در همان منطقه مهاجرت می‌کنند، بلکه به طور مکرر و به مسافت‌های کوتاه‌تر نیز سفر می‌کنند.
مهاجرت علمی نیروی کار و انواع آندانشمندان به دنبال کمک مالی، پیدا کردن تیم‌های تحقیقاتی نخبه و اعتبار از یک کشور به کشور دیگر نقل مکان می‌کنند و این امر تا حدود زیادی به رشته‌های خاص بستگی دارد. این تاثیر به ویژه در میان پراستنادترین محققان جهان که به طور سیستماتیک و دسته جمعی به کشورهایی با سرمایه گذاری‌های تحقیق و توسعه بالا مهاجرت می‌کنند، بسیار دیده می‌شود. البته کیفیت زندگی و نگرانی‌های خانوادگی نیز تا حد زیادی در تصمیم گیری‌های مهاجرت موثر است. برای مثال، بسیاری از دانشمندان و به ویژه بسیاری از زنان تمایلی به مهاجرت فرزندان نوجوان خود به خاطر فرصت‌های شغلی در خارج از کشور ندارند.
نکته دیگری که محققان این مقاله ساینس دایرکت بیان می‌کنند، این است که معمولا دانشمندان با مهارت بالا، وعده‌های رشد اقتصادی، نوآوری و توسعه را از کشورهای مقصد خود دریافت می‌کنند. زیرا هر چه جامعه علمی یک کشور در همکاری‌های بین‌المللی بیشتر مشارکت داشته باشد و مهاجرت بیشتری در میان دانشمندان آن کشور وجود داشته باشد، تأثیر کار علمی آن کشور بیشتر می‌شود.
افزایش مهاجرت علمی به طور نامتناسبی به نفع کشورهایی است که از قبل دارای جوامع علمی بزرگ و با بودجه کافی هستند. نگرانی ناشی از به دست آوردن مزایای مرتبط با مهاجران با مهارت بالا - یا از دست دادن این مزایا در هنگام خروج - از پایان جنگ جهانی دوم منجر به بحث‌های سیاستی و تحقیقات سیاسی در سطح بالا شده است.
چشم‌انداز در حال تغییر مهاجرت علمی جهانییکی از محورهای این بحث، تغییر موازنه قدرت در جامعه علمی جهانی است؛ آن هم با تسلط طولانی مدت آمریکا به طور فزاینده‌ای توسط اروپای منسجم و اقتصادهای رو به رشد در آسیا مثل چین، کره جنوبی و هند به چالش کشیده می‌شود. اگرچه آمریکا در جذب محققان پربار و کارآمد از خارج از کشور موفق است، اما در مقایسه با 20 سال پیش، سهم کمتری از تحقیقات پیشگامانه را در سراسر جهان تولید می‌کند. در واقع، در طول مدت زمان مشابه، بسیاری از کشورهای آسیایی مانند چین و کره جنوبی خود را در زمره تأثیرگذارترین کشورها در علم و مهندسی قرار داده‌اند و از نظر تعداد مقالات تولید شده و تولید تعداد فزاینده‌ای از تحقیقات با استناد بالا پس از آمریکا در رتبه دوم قرار دارند. برای دانشمندان کشورهایی چون برزیل، هند و روسیه، یکی از عوامل محدود کننده اصلی در آسیا مانع زبانی است و دید بسیاری از تحقیقات آنها را محدود می‌کند.
تأثیر مهاجرت توسط خود دانشمندان نیز احساس می‌شود. دانشمندانی که مهاجرت می‌کنند پراستنادتر هستند، دانشمندانی که آمریکای شمالی را ترک می‌کنند به طور متوسط 10 درصد استناد بیشتری به دست می‌آورند و همکارانی که به خارج از اروپای شرقی مهاجرت می‌کنند، 170 درصد بیشتر به دست می‌آورند.علاوه بر این، مهاجرت همکاری‌های علمی بین‌المللی بیشتری را به همراه دارد. به نظر می‌رسد این امر به جای افزایش اعتبار، نتیجه داشتن یک شبکه اجتماعی گسترده‌تر باشد، زیرا اندازه شبکه تحقیقاتی بین‌المللی برای دانشمندان مهاجر بزرگ‌تر از دانشمندان غیر مهاجر است.
بیشتر بخوانید: محقق در 2 دانشگاه آمریکا: نفس مهاجرت خوب است؛ به شرطی که شرایط برگشت وجود داشته باشدعلاوه بر این، دانشمندانی که به دانشگاه‌های نخبه‌تر مهاجرت می‌کنند، عملکرد بهتری نسبت به کسانی ندارند که این کار را انجام نمی‌دهند؛ اگرچه در هنگام رفتن به دانشگاه کمتر نخبه، افت جزئی در عملکرد علمی وجود دارد. افزایش بهره‌وری ناشی از مهاجرت در آن سوی مرزها برای یک فرصت شغلی جدید می‌تواند به زمان نیاز داشته باشد.
گردش منطقه‌ای در مهاجرت جهانیمرزهای جغرافیایی در مورد نیروی کار و محصولات در حال از بین رفتن است، زیرا اقتصادهای سراسر جهان خود را به سمت تجارت آزاد و تولید و توزیع اطلاعات در طول چند دهه گذشته سوق داده‌اند. این اغلب به عنوان نشانه‌ای از جهانی شدن اقتصاد جهانی تلقی می‌شود. شواهد نسبتاً مبهم است. به عنوان مثال، در همین دوره، اقتصاد جهانی در سطح منطقه‌ای به هم پیوسته‌تر شده است، حتی زمانی که در سراسر جهان ارتباط متراکم‌تری پیدا کرده است. بنابراین، اقتصاد جهانی، شاید به طور غیر شهودی، به طور همزمان جهانی‌تر و منطقه‌ای‌تر می‌شود.
این موضوع به طور خاص برای مهاجرت نیز صادق بوده است. شبکه جهانی مهاجرت در چند دهه گذشته به ویژه با ظهور کشورهای مقصد جدید در خارج از آمریکای شمالی و اروپا، بیشتر به هم مرتبط شده است. در عوض، بزرگ‌ترین تغییرات در سطح منطقه‌ای رخ داده است، به طوری که اروپا، آفریقا و آسیای شرقی هر کدام در طول یک دوره زمانی بیشتر به صورت منطقه‌ای در هم تنیده شده‌اند. منطقه‌بندی در مقیاس‌های کوچک‌تر نیز عمل کرده است، زیرا الگوهای واضحی در اروپای مرکزی، غربی و شمالی در شبکه مهاجرت پدیدار شده‌اند.
مطالعات نشان می‌دهد که کشورهایی که بیشتر به روی علم باز هستند - یعنی کشورهایی که بیشترین همکاری‌های بین‌المللی و بیشترین مهاجرت را در بین دانشمندان خود دارند - همچنین از تولید تأثیرگذارترین تحقیقات علمی سود می‌برند. ولی با این حال، احتمال همکاری بین هر 2 دانشمند هنوز به فاصله فیزیکی حساس است و احتمال بازگشت به کشور پس از مهاجرت با همان پیوندهای مشترک افزایش می‌یابد. در نتیجه می‌توان گفت که مزایا و هزینه‌های مرتبط با مهاجرت به مسافت طی شده بستگی دارد. به طور خاص، مهاجرت منطقه‌ای ممکن است برای کشورهایی که از «فرار مغزها» رنج می‌برند مضر نباشد، زیرا انتقال دانش ناشی مهاجرتی که فاصله بین کشور فرستنده و پذیرنده کم باشد، محتمل‌تر است؛ یعنی احتمال برگشت نخبه‌هایی که مهاجرت منطقه‌ای کرده‌اند، بیشتر است.
البته ناگفته نماند که این مورد همیشه هم صادق نیست. زیرا برخی کشورها از جمله کشورهای اروپایی وجود دارند که هزینه‌های هنگفتی را برای مهاجرت دانشمندان خود می‌پردازند و برای اینکه آنها را دوباره به کشور برگردانند، مزایای بسیاری برایشان قائل می‌شوند. علاوه براین، محققان علاقه‌مند به وضعیت علم جهانی به کاهش هژمونی یا سلطه‌گری آمریکا و اهمیت فزاینده مراکز تحقیقاتی در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین هستند، روشی مشابه را در پیش می‌گیرند.
به طور کلی، هدف از این مقاله ارائه برخی از اولین آمارهای توصیفی مربوط به نحوه مهاجرت دانشمندان در سطح بین‌المللی است. یعنی چه تعداد از کسانی که از طریق مرزها مهاجرت می‌کنند در مقایسه با کشورهای دور به یک کشور نزدیک می‌روند؟ این میزان در سراسر جهان چگونه متفاوت است و در طول زمان چگونه تغییر می‌کند؟
پاسخ به این سوالات از این رو حائز اهمیت است که شور و نشاط یک جامعه تحقیقاتی ملی به نزدیکی دانشمندانش بستگی دارد، زیرا دانشمندان نزدیک به کشورشان نسبت به دانشمندانی که دورتر هستند، همکاری‌های بیشتری در حوزه تحقیقات با کشور خود دارند.
انتهای پیام/
تصاویر پدر ساواکی مهران غفوریان